Nie ulega wątpliwościom, że konieczność ochrony bioróżnorodności rozumianej jako całość bogactwa życia na Ziemi powinna być dla nas – ludzi kluczowa, powinniśmy to rozumieć i akceptować. W poniższym artykule postaramy się odpowiedzieć na pytania czym jest bioróżnorodność, dlaczego jest tak ważna dla ochrony środowiska oraz jak możemy o nią dbać.

Spis treści:

1. Czym jest bioróżnorodność?
2. Dlaczego ochrona bioróżnorodności jest tak ważna?
3. Zagrożenia dla bioróżnorodności – czy jesteśmy ich świadomi?
4. Rola ekologii w ochronie bioróżnorodności
5. Jakie działania podejmowane są na rzecz ochrony bioróżnorodności?
6. Jak zmniejszać negatywne wpływy na bioróżnorodność?

1. Czym jest bioróżnorodność?

Bioróżnorodność, czyli zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na ziemi, jest podstawowym wskaźnikiem zdrowia ekosystemów. Ta rozmaitość form życia obejmuje nie tylko różnorodność gatunkową, ale też genetyczną oraz ekosystemową. Termin ten został wprowadzony przez Thomasa Lovejoya w 1980 r.

Termin sam w sobie może być definiowany na różne sposoby i w zależności od potrzeb precyzowany. Ważnym aspektem jest zauważenie faktu, iż bogactwo gatunkowe, opisywane tylko przez liczbę stwierdzonych gatunków nie zawsze musi być dobre dla danego ekosystemu. Nietrudno sobie wyobrazić, że liczebność gatunków występujących na pustyni będzie zdecydowanie mniejsza niż ta, która może zamieszkiwać las tropikalny. Dlatego w kontekście bioróżnorodności w Ansee Consulting wprowadzamy określenie unaturalnienia. Obrazuje ono zróżnicowanie gatunkowe i siedliskowe, dopasowane do warunków panujących w danej lokalizacji oraz potencjalnie mogących wystąpić. Najlepszym wówczas odnośnikiem są obszary występujące w sąsiedztwie, które ocenione są pod kątem przyrodniczym i bioróżnorodnościom jako referencyjne dla obszaru przez nas rozważanego.

Zmienność gatunkowa i ekosystemowa, związana jest również z działalnością człowieka, w tym także historyczną. Część siedlisk przyrodniczych o bardzo cennym zróżnicowaniu gatunkowym jest pochodzenia półnaturalnego dlatego też myśląc o waloryzacji bioróżnorodności, należy rozważyć ten aspekt. Przykładem mogą być łąki, często będące miejscem występowania unikatowych gatunków owadów, które w wyniku braku czynnego ich użytkowania kośnego mogą zarastać drzewami i krzewami tworząc siedliska leśne powstałe w wyniku sukcesji naturalnej. Ważna w takich sytuacjach jest ochrona zbiorowisk zagrożonych i reprezentujących silne trendy spadkowe. Myśląc o różnorodności biologicznej należy również pamiętać o jej zmienności wynikającej z uwarunkowań lokalnych, powiązań, w tym korytarzy migracyjnych zasilających pulę genetyczną, bądź izolacji przestrzennej oraz zmienności wynikającej z naturalnych procesów zmian granic występowania gatunków, a także zmian klimatycznych.

2. Dlaczego ochrona bioróżnorodności jest tak ważna?

Zachowanie bioróżnorodności jest kluczem do zachowania zdrowia naszej planety. Jest niezbędna dla zrównoważonego rozwoju, przetrwania gatunków i adaptacji do zmieniających się warunków środowiskowych.

Bioróżnorodność jest podstawą funkcjonowania usług ekosystemowych. Dotyczy to nie tylko regulacji klimatu, redukcji dwutlenku węgla i produkcji tlenu, ale również produkcji i akumulacji wody pitnej. Jednym z najbardziej zauważalnych przez biznes aspektów bioróżnorodności jest produkcja żywności. Ochrona zróżnicowania gatunkowego i stabilności ekosystemów zapewnia warunki do jej produkcji oraz materiałów wykorzystywanych w przemyśle. Do najbardziej spektakularnych przykładów spadku bioróżnorodności należy spadek populacji owadów zapylających, które odgrywają kluczową rolę w procesie zapylania roślin, w tym wielu roślin uprawnych. Bez ich udziału wiele roślin nie byłoby w stanie wytworzyć nasion, co z kolei prowadziłoby do zaniku wielu gatunków roślin, w tym tych, które stanowią podstawę naszej diety.

Często niedocenianym aspektem bioróżnorodności jest zróżnicowanie genetyczne w obrębie gatunków. Zróżnicowanie to powstaje w wyniku rozmieszczenia geograficznego. Zwykle w wyniku tych różnic osobniki danego gatunku są lepiej przystosowane do uwarunkowań lokalnych, a tym samy są bardziej odporne na otoczenie. Aby chronić zróżnicowanie genetyczne, kluczowe jest stosowanie rodzimych organizmów i utrzymywanie banków nasion z lokalnym genetycznym materiałem. Wprowadzanie materiału genetycznego z odległych terenów może. spowodować niepożądane skutki, takie jak rozprzestrzenianie chorób, szkodników czy wprowadzanie inwazyjnych gatunków.

Aspekty te są ważnym elementem przygotowywanych przez nas Planów Zarządzania Bioróżnorodnością tzw. Biodiversity Management Plan (BMP). W Ansee Consulting wykonujemy je zarówno na potrzeby pojedynczych projektów jak również całej organizacji. Dlatego też w pierwszej kolejności skupiamy się na ochronie środowiska naturalnego, cennych siedlisk przyrodniczych i gatunków stwierdzanych na terenie objętym BMP a dopiero w kolejnych krokach rozważane jest zwiększanie różnorodności gatunkowej i różnorodności ekosystemowej. 

3. Zagrożenia dla bioróżnorodności – czy jesteśmy świadomi?

Niestety, codziennie tracimy co najmniej 20 gatunków zwierząt i roślin z naszej planety w wyniku zanieczyszczeń i przekształceń w ich naturalnym środowisku. Monokultury, wprowadzanie obcych gatunków czy zmiany klimatyczne to tylko niektóre z zagrożeń.

Wielkie uprawy rolne, mimo stosowania płodozmianu, najczęściej obsiewane są jednym rodzajem zbóż tworząc monokultury. Usuwane są miedze, szpalery, zadrzewienia śródpolne dla wygody i ergonomii zabiegów agrotechnicznych. Wraz ze stosowaniem środków ochrony roślin, herbicydów i insektycydów takie pola stają się jałową pustynią. Prowadzi to do dużego spadku różnorodności biologicznej i zróżnicowania siedlisk.  Niektóre z pospolitych niegdyś roślin, towarzyszących uprawom zanika. Jedną z nich jest kąkol polny, chwast obecnie już rzadko spotykany. Udowodniono, że niektóre gatunki ptaków związanych z krajobrazem rolniczym zagrożone są też przez stosowanie wyselekcjonowanych zbóż mających trwałe łodygi – w procesie ich wzrostu roślina rozrywa gniazda ptaków lęgnących się na ziemi.

Rozważając działania mające na celu zwiększenie odporności upraw na zagrożenia wynikające z suszy czy presji chorób i szkodników, w ramach Planów Zarządzania Bioróżnorodnością na polach uprawnych wdraża się odwrócenie tego procesu, poprzez przywracanie zróżnicowania krajobrazowego. 

Również wprowadzanie nadmiernych populacji pszczoły miodnej na niektórych terenach może prowadzić do konkurencji o zasoby pokarmowe z rodzimymi gatunkami błonkówek. 

Monokultury są również nie wskazane na obszarach leśnych, prowadząc do zwiększonej podatności drzew na gradacje szkodliwych owadów bądź czynniki chorobotwórcze. Dodatkowo wzmacnia te zagrożenia brak wytworzenia zróżnicowania gatunkowego w ściółce leśnej z powodu stosowania jednogatunkowych drzewostanów, co skutkuje brakiem stabilnych i rozbudowanych połączeń mikoryzowych.

Kolejnym bardzo pospolitym problemem jest zasypywanie gruzem, a nawet śmieciami niewielkich zbiorników wodnych, które są miejscem życia dla płazów – żab, ropuch i traszek. Zanikające zbiorniki wodne ograniczają miejsca rozrodu i życia dla tych organizmów. Zmniejszenie dostępności tych środowisk bezpośrednio wpływa negatywnie na populacje płazów w Polsce, prowadząc do ich znacznego spadku. 

Zdarza się, że wprowadzone w ramach uprawy roślin, a także zwierzęta obcego pochodzenia, przedostają się do środowiska naturalnego. Tu przy sprzyjających warunkach siedliskowych i braku naturalnych zagrożeń np. w postaci drapieżników stają się inwazyjne. Jest to potężny problem dotyczący np. terenów nadrzecznych, gdzie często całe doliny są porośnięte rdestowcami, sprowadzonymi na produkcję paszy dla zwierząt. Są to rośliny tak zaborcze, że uniemożliwiają rozwój jakichkolwiek rodzimych roślin nadrzecznych. W podobny sposób rozprzestrzeniają się również inne gatunki, które zostały sprowadzone w celach ozdobnych do ogrodów i parków jak np. rudbekie czy nawłocie, które w zastraszającym tempie w terenach nieużytkowanych łąk i pól zwiększają liczebność swoich populacji a także uniemożliwiając rozwój rodzimej flory. Często gatunki inwazyjne są trudne bądź niemożliwe do usunięcia, a co za tym idzie w sposób znaczący wpływają na lokalną bioróżnorodność, mocno ją zubażając.

4. Rola ekologii w ochronie bioróżnorodności

Ekologia, jako nauka o relacjach między organizmami a ich środowiskiem, odgrywa kluczową rolę w ochronie różnorodności biologicznej – dzięki niej rozumiemy, jak wpływają na nią działania ludzkie.

Zespoły gatunków i powiązania funkcjonalne między nimi są uzależnione od warunków środowiskowych. Zrozumienie procesów je łączących oraz zaburzeń wywołanych działalnością ludzką jest podstawą działań w ochronie przyrody i pozwala podjąć odpowiednie kroki by zahamować spadek bioróżnorodności, a następnie przyczynić się do jej wzrostu.

Częstym problemem w ochronie przyrody jest brak znajomości powiązań i wymagań siedliskowych. Dlatego też stosowane w sposób nieodpowiedni zasiewy tzw. łąk kwietnych finalnie nie pozwalają na osiągnięcie zamierzonego efektu – część roślin w kolejnych latach nie wschodzi.

Przykładem takich powiązań, bez znajomości których nie można chronić gatunku są niektóre modraszki – niewielkie niebieskie lub brązowawe motyle. Pokarmem ich gąsienic jest głównie tylko jeden gatunek rośliny, bez którego motyl nie może funkcjonować. Jednocześnie ta roślina aby mogła się rozmnażać i wyprodukować nasiona nie może zostać zbyt wcześnie wykoszona. Jakby tego było mało to, aby gąsienica mogła się przepoczwarzyć w owada dorosłego wymaga opieki niewielkiej mrówki. Cały ten łańcuch zależności musi być spełniony, by przygotowany np. Plan Zarządzania Bioróżnorodnością (BMP) był skuteczny.

5. Jakie działania podejmowane są na rzecz ochrony bioróżnorodności?

W Rio de Janeiro w 1992 r. podpisano międzynarodową konwencję w sprawie bioróżnorodności. Wiele państw przyjęło strategie na rzecz ochrony bioróżnorodności i realizuje ją na co dzień. Działania te obejmują zarówno ochronę cennych ekosystemów lądowych, morskich i słodkowodnych. Powstają obszary chronione, które obejmowane są planami ochrony. Różnego rodzaju organizacje ekologiczne podejmują działania lobbingowe wpływając na duże przedsiębiorstwa, tak by ich wpływ na bioróżnorodność był jak najbardziej minimalizowany.

Jednocześnie uwzględniając model granic planetarnych ziemi tworzone są również przez biznes wytyczne, niektóre z nich ujmowane są w akty prawa międzynarodowego służące ochronie bioróżnorodności. Do takich standardów należą m. in. Europejskie Standardy Raportowania Zrównoważonego Rozwoju (European Sustainability Reporting Standards, ESRS) nakładane przez Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD) będącej pochodną decyzji wynikających z Unijnej Strategii na rzecz bioróżnorodności 2030 r. opublikowanej przez Komisję Europejską w maju 2020 r. W ramach tzw. ESG Environment, Social, Government (środowisko, społeczna odpowiedzialność, ład korporacyjny) tworzone są raporty niefinansowe, w ramach których firmy objęte obowiązkiem tej sprawozdawczości muszą wykazać swój wpływ na bioróżnorodność a także prezentować swój łańcuch dostaw, który taki efekt może powodować. 

Podobne działania biznes podejmuje też za pomocą innych narzędzi, w tym np. certyfikatów. Ich celem jest określenie wpływu na lokalną bioróżnorodności podczas analizy nie tylko śladu wpływu na bioróżnorodność „Corporate Biodiversity Footprint” ale również wpływu produktu na bioróżnorodność. Tu korzystanie z różnego rodzaju zasobów naturalnych pozyskiwanych w różnych krajach może w sposób znaczący odciskać się na lokalnej przyrodzie.

Również biznes coraz częściej podejmuje analizy swojego uzależnienia od zasobów bioróżnorodności. W tym celu w Ansee Consulting powstają Plany Zarządzania Bioróżnorodnością mające na celu zminimalizowanie zagrożeń dla środowiska naturalnego, zachowanie jego zasobów, ich zrównoważone gospodarowanie czy też poprawę warunków siedliskowych dla gatunków zagrożonych oraz zwiększenie liczebności ich populacji. 

Świadomość wpływu na bioróżnorodność rośnie. Wiedza na temat naszego uzależnienia od bioróżnorodności również. Przykłady radzenia sobie ze zmianami klimatycznymi, adaptacją do nich, zwiększaniem odporności na choroby i zagrożenia, w tym związane z przeludnieniem za pomocą usług ekosystemowych oferowanych przez bioróżnorodność również rosną. Daje to nadzieję, że jako ludzkość zareagujemy odpowiednio szybko i zastosujemy tą wiedzę by chronić swój świata oraz świat dla przyszłych pokoleń.

6. Jak zmniejszać negatywne wpływy na bioróżnorodność?

Aby chronić bioróżnorodność, ważne jest zrozumienie przyczyn jej ubytku i podejmowanie działań mających na celu jej ochronę, takich jak tworzenie rezerwatów czy edukacja ekologiczna. Dobrymi praktykami (często również wymogami) są analizy mające na celu sporządzanie Strategii Bioróżnorodności dla firm, Planów Zarządzania Bioróżnorodnością dla budynków, zakładów, kopalń, upraw roślin i hodowli zwierząt. Wybór produktów o sprawdzonym i potwierdzonym pochodzeniu z określonym certyfikatem weryfikującym wpływ na bioróżnorodność również może przyczynić się do ochrony gatunków tropikalnych. Jednakże najważniejsze jest zwiększanie świadomości i zmiana naszego podejścia do otoczenia. Podjęcie działań już teraz ma ogromne znaczenie. Każdy ma rolę do odegrania – od jednostek, poprzez lokalne społeczności, firmy, aż po instytucje rządowe. Zrozumienie że jesteśmy częścią tego świata i że jego zasoby są ograniczone. Dlatego musimy uczyć się żyć w sposób zrównoważony, szanując otaczającą nas przyrodę.

Podsumowanie:

• Bioróżnorodność to zróżnicowanie życia na wszelkich poziomach jego organizacji. Obejmuje nie tylko różnorodność gatunkową, lecz także różnorodność genetyczna w obrębie gatunków oraz kompleksowe interakcje między nimi w ramach ekosystemów.
• Jej ochrona jest kluczem niezbędnym dla zrównoważonego rozwoju, przetrwania gatunków i adaptacji do zmieniających się warunków środowiskowych.
• Największe zagrożenia dla bioróżnorodności wiążą się w dużej mierze z działalnością człowieka. Obejmują one utratę siedlisk, zmiany klimatu, degradację ekosystemów, wprowadzanie inwazyjnych gatunków do lokalnej flory i fauny oraz nadmierne wykorzystanie zasobów naturalnych.
• Ekologia ma znaczącą rolę w ochronie różnorodności biologicznej, umożliwiając nam zrozumienie skomplikowanych relacji między organizmami i środowiskiem. Wiedza ta pozwala na podejmowanie bardziej świadomych decyzji i opracowywanie strategii ochrony, które uwzględniają ekosystem jako całość.

Rośnie świadomość naszego wpływu na bioróżnorodność, a wraz z nią nasza pełniejsza wiedza o tym, jak bardzo jesteśmy od niej zależni. Nasza współzależność od bioróżnorodności stawia przed nami pilną konieczność podejmowania natychmiastowych działań na rzecz jej zachowania.